Wierzchosławice (województwo małopolskie)

Wierzchosławice

wieś
Dom Ludowy w Wierzchosławicach
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Powiat	tarnowski
Gmina	Wierzchosławice
Liczba ludności (31.12.2021)	3340
Strefa numeracyjna	14
Kod pocztowy	33-122
Tablice rejestracyjne	KTA
SIMC	0835590
Położenie na mapie Polski Wierzchosławice
Położenie na mapie województwa małopolskiego Wierzchosławice
Położenie na mapie powiatu tarnowskiego Wierzchosławice
Położenie na mapie gminy Wierzchosławice Wierzchosławice
50°01′14″N 20°51′13″E
Strona internetowa

Wierzchosławice – wieś w Polsce, w województwie małopolskim, w powiecie tarnowskim, siedziba gminy Wierzchosławice. Pierwsza historyczna wzmianka o jej istnieniu pochodzi z 1326 roku. W Wierzchosławicach urodził się i mieszkał Wincenty Witos, w jego zagrodzie mieści się muzeum. W miejscowości znajduje się zabytkowy kościół parafialny, cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej oraz działa Centrum Kultury Wsi Polskiej.

Położenie

Zabudowania i pola uprawne Wierzchosławic leżą na graniczącym z doliną Dunajca wschodnim krańcu Podgórza Bocheńskiego, około 10 km na zachód od Tarnowa. Przez centrum Wierzchosławic przebiega droga wojewódzka nr 975, a w ich południowej części znajduje się węzeł autostrady A4 „Tarnów-Mościce”.

Części wsi

Integralne części wsi Wierzchosławice

SIMC	Nazwa	Rodzaj
0835609	Dwudniaki	część wsi
0835615	Głodna Wieś	część wsi
0835621	Szujec	część wsi
0835638	Trzydniaki	część wsi
0835644	Wola	część wsi

Historia

Nazwa wsi wywodzi się od Wierzchosława, właściciela osady z rodu Sulimów, od 1327 archidiakona radomskiego. Pierwsza wzmianka o Wierzchosławicach pochodzi z 1326 i dotyczy tutejszej parafii. Od XV wieku roku, kiedy miejscowość nabyli Tarnowscy herbu Leliwa, Wierzchosławice należały do właścicieli pobliskiego Tarnowa. W XVIII wieku wieś stała się własnością Sanguszków. Nastąpił jej rozwój, jednak właściciele nie byli zainteresowani uzyskaniem praw miejskich. W czasie I Rzeczypospolitej Wierzchosławice znajdowały się w granicach woj. sandomierskiego, w powiecie pilzneńskim.

W roku 1772, po I rozbiorze Polski Wierzchosławice weszły w skład cyrkułu tarnowskiego w Królestwie Galicji i Lodomerii, części Cesarstwa Austrii. Wieś liczyła wtedy prawie tysiąc mieszkańców. W 1797 pożar strawił trzeci z kolei drewniany kościół. W latach 1811–18 wybudowano nowy, murowany, który istnieje do dziś. Świątynia została konsekrowana w 1825 roku przez biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Zieglera. Uwłaszczanie chłopów, przyznanie autonomii Galicji oraz powstanie samorządu gminnego w 1866 roku uaktywniło mieszkańców do publicznej działalności. W 1909 roku wójtem Wierzchosławic zostaje Wincenty Witos. Jego zaangażowanie w sprawy polityczne zmobilizowały mieszkańców do działania. W latach 1909–14 powstały: kółko rolnicze, gminna kasa oszczędności, Ochotnicza Straż Pożarna, mleczarnia i młyn. W latach 1914–15 front I wojny światowej przetoczył się przez wieś. Część mieszkańców zginęła, sporo budynków uległo zniszczeniu. Na cmentarzu wojennym nr 215 z tego okresu spoczywa 132. żołnierzy.

Wincenty Witos w swoim gospodarstwie w Wierzchosławicach (~1930~1935)

W okresie II Rzeczypospolitej, dzięki Wincentemu Witosowi, wieś stała się stolicą ruchu ludowego. Mieszkańcy dopominali się o reformę rolną organizując wiece i strajki chłopskie. W roku 1924 oddano do użytku dom ludowy. W roku 1925 w uroczystych dożynkach wziął udział Władysław Reymont. Zorganizowano je, by uczcić przyznanie mu literackiej nagrody Nobla. W 1934 wielka powódź w Małopolsce nie ominęła też Wierzchosławic. 15 sierpnia 1936 w czasie dożynek doszło do starć chłopów z policją, było dwóch zabitych i ranni.

Po najeździe hitlerowskim Wierzchosławice znalazły się w granicach Generalnego Gubernatorstwa, w dystrykcie krakowskim. W czasie okupacji Niemcy wymordowali członków rodzin pochodzenia żydowskiego, sporo mieszkańców zostało wywiezionych na roboty. Część mieszkańców walczyło w szeregach Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Poległych upamiętnia tablica pamiątkowa na fasadzie domu ludowego. Z Wierzchosławic pochodził Adam Boryczka, jeden z cichociemnych. Na cmentarzu znajduje się grób nieznanych żołnierzy polskich poległych 7 września 1939 roku nad Dunajcem oraz zbiorowa mogiła ofiar nalotu w Bogumiłowicach we wrześniu 1939 roku. Wierzchosławice wyzwolono spod okupacji niemieckiej 18 stycznia 1945.

Po II wojnie światowej reforma rolna spowodowała zmianę struktury własnościowej na wsi. 31 października 1945 umiera Wincenty Witos. Jego pogrzeb był wielką manifestacją patriotyczną. W każdą rocznicę jego śmierci odbywają się Zaduszki Witosowe. W 1946 rozpoczęto budowę Uniwersytetu Ludowego, sfinansowano ją ze składek chłopskich. Uniwersytet prowadził działalność kulturalno-oświatową do 1989 roku. Po reformie administracyjnej w 1975 Wierzchosławice znalazły się woj. tarnowskim, a od 1999 w woj. małopolskim.

Współczesność

Obecnie Wierzchosławice są dużą podmiejską wsią, siedzibą gminy i rzymskokatolickiej parafii. 31 grudnia 2021 roku sołectwo Wierzchosławice liczyło 3340 mieszkańców. We wsi działa gminny ośrodek kultury (Centrum Kultury Wsi Polskiej), biblioteka, ośrodek zdrowia, przedszkole, szkoła podstawowa, gimnazjum oraz ochotnicza straż pożarna. Sześć obiektów we wsi wpisano do rejestru zabytków, w części z nich znajduje się Muzeum Wincentego Witosa. Wierzchosławickie stawy są miejscem hodowli karpia.

Zabytki

Obiekty wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

• Kościół parafialny pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia;
• kaplica cmentarna;
• cmentarz wojenny nr 215;
• Dom Ludowy im. W. Witosa;
• dom rodzinny, zwany starym domem W. Witosa;
• zagroda W. Witosa.

Kościół pod wezwaniem Matki Bożej Pocieszenia

Kościół parafialny pw. Matki Bożej Pocieszenia w Wierzchosławicach zbudowano w latach 1811–1818. Fundatorem był Eustachy Sanguszko, ówczesny właściciel wsi. Świątynię wymurowano z cegły i otynkowano. Styl architektoniczny to klasycyzm z elementami baroku.

Dom Ludowy im. Wincentego Witosa wzniesiono w latach 1921-1924 roku. Wybudowano go staraniem Wincentego Witosa, ze składek chłopów. Był siedzibą wójta i miejscem zebrań wiejskich, później pełnił funkcję gminnego centrum kultury. W roku 2017 przeprowadzono jego remont.

Stary Dom. Miejsce urodzenia Wincentego Witosa

Dom rodzinny Wincentego Witosa to chata o konstrukcji węgłowej kryta strzechą, wybudowana w 1814 roku. Ściany budynku oblepiono gliną, obejście ogrodzono drewnianym płotem. W domu znajdują się dwie izby, sień oraz komora. Jest to dom, w którym Wincenty Witos się urodził oraz spędził dzieciństwo i młodość. Budynek w części należał do jego ojca, Wojciecha. Obecnie dom jest częścią Muzeum Wincentego Witosa. Zgromadzone tu eksponaty etnograficzne to przedmioty i narzędzia gospodarcze używane na galicyjskiej wsi. Chałupa znajduje się w przysiółku Dwudniaki.

Zagroda Wincentego Witosa składa się domu mieszkalnego, dwóch stodół, stajni i piwnicy. Są to drewniane budynki konstrukcji wieńcowej, dachy pokryto dachówką. Jest to domostwo, w którym Wincenty Witos spędził dorosłe życie. Zachowało się autentyczne wyposażenie gabinetu Witosa i izby pani domu. Obecnie zagroda, nazywana „Witosówką" jest siedzibą Muzeum Wincentego Witosa.

Cmentarz wojenny nr 215

Cmentarz wojenny nr 215 z okresu I wojny światowej to kwatera wojskowa na cmentarzu parafialnym. Pochowano tu 132 żołnierzy armii austro-węgierskich, niemieckiej oraz rosyjskiej.

Kaplica grobowa rodziny Witosów na cmentarzu parafialnym została wybudowana w czasie II wojny światowej (ok. 1943), jest miejscem pochówku Wincentego Witosa, jego rodziny i Stanisława Mierzwy, wykonawcy testamentu politycznego Witosa. W kaplicy znajduje się zbiór szarf z wieńców pogrzebowych, pamiątka z pogrzebu Wincentego Witosa.

Kultura

Budynek Centrum Kultury Wsi Polskiej im. Wincentego Witosa

Centrum Kultury Wsi Polskiej

Instytucja kultury gminy Wierzchosławice, nosi imię Wincentego Witosa. Centrum mieści się w gmachu dawnego Uniwersytetu Ludowego. Prowadzi działalność kulturalną, oświatową oraz hotelową i gastronomiczną. Obok budynku znajduje się park i kompleks boisk sportowych.

Zespół Pieśni i Tańca „Swojacy”

Zespół założono w 1945 roku z inicjatywy Mieczysława Stacha. Obecną nazwę nosi od 1961 roku. Repertuar zespołu to pieśni i tańce regionalne.

Muzeum Wincentego Witosa

Zagroda Wincentego Witosa, przekształcona w muzeum

Muzeum powstało w roku 1971, jest oddziałem Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie. Składa się z dwóch części. W starym domu wystawiono eksponaty etnograficzne z XIX wieku. W nowej zagrodzie zachowało się autentyczne wyposażenie domu z okresu życia Witosa. W budynku dawnej stajni umieszczono izbę pamięci. We wnętrzu stodoły znajduje się zbiór narzędzi i sprzętów rolniczych, jakich używał Witos. W małej stodole-spichlerzu eksponowany jest natomiast zbiór sztandarów organizacji ludowych.

Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Wincentego Witosa

Towarzystwo założono w 27. rocznicę śmierci Witosa przez uczestników Zaduszek Witosowych. Formalnie zostało zarejestrowane 30 stycznia 1973 roku. Pierwszym prezesem został Franciszek Kieć. Głównym celem towarzystwa jest pielęgnowanie i krzewienie pamięci o Witosie. Towarzystwo wydaje biuletyn „Piast. Z zagrody Wincentego Witosa".

Biblioteka

Gminna Biblioteka Publiczna im. Władysława Reymonta. Powstała w roku 1947, założycielką i pierwszym kierownikiem była Antonina Niedojadło. Imię Władysława Reymonta otrzymała w 2005 roku, w 80. rocznicę Dożynek Reymontowskich.

Wydarzenia kulturalne

Dożynki

Tablica na fasadzie Domu Ludowego, upamiętniająca Dożynki Reymontowskie w 1925

Ludowe święto plonów, tradycyjnie organizowane 15 sierpnia, w Święto Matki Boskiej Zielnej. Od 1980 roku, co pięć organizowane są Dożynki Reymontowskie, dla upamiętnienia dożynek z roku 1925, w których wziął udział Władysław Reymont.

Święto Karpia

Impreza plenerowa organizowana corocznie od 2002 roku. Degustowaniu potraw z karpia towarzyszą gry, zabawy, konkursy oraz występy artystyczne. Dwudniową imprezę kończy koncert gwiazdy polskiej sceny muzycznej.

Zaduszki Witosowe

Uroczystości przy grobie Wincentego Witosa. Organizowane są od początku lat 60. ubiegłego wieku, w rocznicę jego śmierci.

Transport

• A4E40 Autostrada A4 (E40): granica państwa – Jędrzychowice – Wrocław – Katowice – Kraków – Rzeszów – Korczowa – granica państwa
• 973 Droga wojewódzka nr 973: Busko-Zdrój – Nowy Korczyn – Żabno – Tarnów – Wierzchosławice
• 975 Droga wojewódzka nr 975: Dąbrowa – Wojnicz – Dąbrowa Tarnowska

Gospodarka

Przemysł

2 października 2011 r. otwarta została na terenie gminy Wierzchosławice farma fotowoltaiczna o mocy 1 MW.

Bibliografia

• Pomniki Pamięci Narodowej z dni walk i męczeństwa na terenie województwa tarnowskiego; Oprac.: R. Hycnar, A. Pietrzykowa, F. Turzański, St. Wróbel, K. Głomb; wydawcy: ZBOWiD Zarząd wojewódzki w Tarnowie, Tarnów 1984
• "Wierzchosławice. Dzieje wsi i gminy" pod redakcją F. Kiryka i Z. Ruty, 1994 – monografia opracowana przez redakcję portalu wierzchoslawice.pl

Linki zewnętrzne

• Serwis Internetowy Gminy Wierzchosławice
• Wieś Wierzchosławice w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2017-05-09] , liczba ludności na podstawie danych GUS.